Người nghệ sĩ tiền bối ấy tên thật là Lê Thị Phỉ, sinh năm 1908, tại làng Điều Hòa (tỉnh Mỹ Tho cũ) trong một gia đình công chức. Thân phụ cô là cụ Lê Tấn Công, một trí thức Tây học nhưng chịu ảnh hưởng tư tưởng Nho giáo sâu nặng.

Ông có cả thảy 11 người con và đặt tên thành một câu rất có ý nghĩa: Công (tên cụ), Thành, Danh, Toại, Phỉ, Chí, Nam, Nhi, Bia, Truyền, Tạc, Để… Trong số 11 người con của cụ Lê Tấn Công thì có 5 người là nghệ sĩ nổi tiếng như: cô Ba Danh, cô Năm Phỉ, cô Bảy Nam, cô Chín Bia, cô Mười Truyền. Hậu duệ của cô Bảy Nam là Nghệ sĩ ưu tú Kim Cương.

Ngay từ nhỏ cô Năm Phỉ đã có giọng ca thiên bẩm. Chất giọng trời cho ấy được ông Hai Cu, một thợ bạc ở cùng dãy phố với gia đình cô phát hiện. Ông Hai Cu có người con trai tên Hai Giỏi, lớn hơn cô Năm vài tuổi, cũng có giọng ca rất truyền cảm.

Do ham mê nghệ thuật nên ông Hai Cu vận động giới thợ bạc ở Mỹ Tho đóng góp tiền bạc để lập gánh hát Nam Đồng Ban cho Hai Giỏi làm kép chánh và cô Năm Phỉ làm đào chánh. Vậy là sự nghiệp cải lương của cô Năm bắt đầu từ đó.

Cô Năm Phỉ (trái) cùng với Nghệ sĩ Phùng Há (ảnh chụp năm 1931). Ảnh tư liệu

Trong suốt 34 năm lao động nghệ thuật kiên trì, nghiêm túc và sáng tạo (1920-1954), cô Năm đã thủ diễn hàng chục vai khác nhau và vai nào cũng được hoan nghênh nhiệt liệt. Vai Bàng Quý Phi trong vở "Xử án Bàng Quý Phi" và vai Lan trong vở Lan và Điệp là hai vai thành công rực rỡ nhất đã đưa tên tuổi cô Năm lên đỉnh cao nghệ thuật và vinh quang.
Năm 1921, kép Hai Giỏi bị bệnh qua đời, cô Năm Phỉ phải về thọ tang, gánh Nam Đồng Ban tan rã. Sau đó cô theo hát cho gánh Tái Đồng Ban. Năm 1926 Tái Đồng Ban cũng giải thể, cô Năm Phỉ đi hát cho gánh Văn Hí Ban của ông Huỳnh Văn Vui, và tiếp đến là gánh Phước Cương. Năm 1931, gánh Phước Cương đưa vở "Xử án Bàng Quý Phi" sang Paris trình diễn. Cô Năm Phỉ trong vai Bàng Quý Phi đã được công chúng Pháp, nhất là bà con Việt kiều nhiệt liệt tán thưởng.

Trong vai này, cô Năm Phỉ nhận được 4 huy chương, 186 bức thư và 1.009 danh thiếp của khán giả mến mộ gửi tặng. Chụp 167 kiểu ảnh, 42 bài báo ca ngợi ra 230.000 đồng tiền thù lao (tương đương với hàng ngàn lượng vàng thời đó). Vinh dự đó không chỉ thuộc về cô Năm mà còn là niềm tự hào của nghệ thuật cải lương và của dân tộc Việt Nam. Sau đó vở cải lương này được tái diễn nhiều lần, thu hút đông đảo khán giả và trở thành vở hát kỷ lục, cao nhất về doanh thu và số lần diễn trong lịch sử cải lương Việt Nam.

Vai Lan trong vở Lan và Điệp do cô Năm thủ diễn, theo nhiều soạn giả và nghệ sĩ cải lương lão thành thì không có nghệ sĩ nào vượt qua nổi. Nhiều ký giả kịch trường còn đoan chắc rằng: vai Lan là vai độc quyền của cô Năm Phỉ và chưa có nghệ sĩ nào trong vai Lan làm khán giả quên được cô Lan - Năm Phỉ.

Sở dĩ cô Năm đạt được kỳ tích ấy, ngoài yếu tố thiên bẩm, còn có sự khổ công rèn luyện, trau dồi không ngừng nghỉ vì nghệ thuật, vì công chúng của mình. Cô Năm thường nói: Hễ bước ra sân khấu thì phải hát hết mình, sống trọn vẹn với vai tuồng các nhân vật đó. Phải hát thật hay, chớ không phải làm điệu bộ, huê dạng để làm đẹp, để mua tiếng vỗ tay của khán giả".

Năm 1954, cô Năm Phỉ, một nghệ sĩ được xem là tài hoa đệ nhất của nghệ thuật cải lương đã thành người thiên cổ do bạo bệnh, để lại trong lòng công chúng và người hâm mộ nỗi thương tiếc không nguôi, cô Bảy Phùng Há lúc đang diễn ở Long Xuyên, nghe tin cô Năm Phỉ mất đã xúc động ngất xỉu. Sau đó cô Bảy tức tốc về Sài Gòn để đưa cô Năm đến nơi an nghỉ cuối cùng và để lại những tiếng kêu than xé lòng về người chị nghệ thuật đột ngột ra đi./.

Sources: baocamau